İş Bankası Kültür Yayınları

Fiyatı: 28 TL

TARİH

 

Osmanlı arşivlerinde yaptığı araştırmalarla dikkat çeken iktisat tarihçisi Tevfik Güran’ın “19. Yüzyılda Osmanlı Ekonomisi Üzerine Araştırmalar” adlı eseri Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları’ndan çıktı. Uzmanlık alanı 19. YY. Osmanlı ekonomisi olan Güran, modernleşme tarihimizin iktisadi yönüne çok önemli katkılarda bulunuyor. Eserin en önemli özelliği Tanzimat’ın sadece hukuk, idare ve edebiyatta değil, iktisatta da bir modernleşme çabası olduğunu arşiv belgeleriyle ortaya koyması.

Zirai üretimin artırılması için devletin modern bakanlık örgütlenmelerine, tarımsal kredi teminine ve fenni tarımın gelişmesi çalışmalarına da Tanzimat devrinde başladığını anlatan Güran, rakamlar veriyor. 1848-1876 arasındaki 28 yılda tarım vergisi olan öşür gelirleri yüzde 381, yani yaklaşık dört kat arttı. Doğan Avcıoğlu tarafından sistemleştirilip İslamcıların da dört elle sarıldığı 'Tanzimat yıkımdır' tezinin nasıl yanlış bir genelleme olduğu Güran’ın araştırmalarında bir kere daha görülüyor. İktisat tarihçisi Şevket Pamuk’un bulguları da, 19. YY.'ın Osmanlı ekonomisinde bir modernleşme, örgütlenme ve üretim artışı yaşandığını ortaya koymuştu.

 

Tanzimat döneminde, Osmanlı ekonomisinin klasik ve daraltıcı 'iaşe' politikasından, modern 'piyasa ekonomisine' yöneldiğini belirten Güran, Tanzimatçıların ithalatı frenleyip ihracatı teşvik ederek 'merkantilist' bir politika uygulamaya çalıştıklarını da anlatıyor. Fakat o zamanki deyişle  'malumatlı kimesne (kimse) bulunmaması' yüzünden,  modern hayvancılık için yurt dışından çoban başılar getirmek bile gerekmişti!

 

 

Güran, kitabında rakamlarla gösteriyor: Anadolu adeta ıssızdır, 'nüfus yoğunluğu Doğu'dan Batı'ya gittikçe yükselmektedir', iktisadi hareketlilik de ona göredir. 20. YY.'ın başında Rumeli vilayetlerinde kilometre kare başına kişi sayısı (nüfus yoğunluğu) 23.5 kişi iken, Anadolu’da 11 kişidir. Van’da nüfus yoğunluğu 2.4’tür. İstisnai olarak Trabzon’da 42.9’a çıkmaktadır. Boş arazi geniştir, tarımda çalışacak nüfus yetersizdir. Rumeli ve Batı Anadolu ise nüfusça daha yoğun, iktisaden daha gelişmiştir. O çağın iktisadi mucizesi diyebileceğimiz demiryolu uzunluğu 100 bin nüfus başına İngiltere’de 86 km., Fransa’da 106 km. iken Osmanlı Rumelisi’nde 24.4 km., Anadolu’da ise 22.5 km.’dir!

 

Deve ile taşıma demiryoluyla taşımaya göre 7 kat, deniz taşımacılığına göre 24 kat daha maliyetlidir! Böylece deve ile taşınan Osmanlı ürünleri, tren ve vapurla gelen Batılı ürünlere karşı rekabet edememektedir. Her şeye rağmen devletin tarımı geliştirme politikaları etkili olmuştur. Güran’ın verdiği rakamlardan sadece biri dikkat çekicidir: Buğdayda hektar başına verim 1897 yılında 870 kg. iken, 1909 yılında 1295 kg. civarına yükselmiştir. 

 

 

Eğitim hakkındaki bilgilerden sadece birini buraya alıyorum: 1896 yılında, Hicaz, Girit ve Lübnan hariç, Osmanlı coğrafyasında 1 milyon 131 bin 243 öğrenci bulunmaktadır. Bunun 890 bini gayrimüslim, 437 bini Müslümandır. Okuryazarlık Müslüman erkeklerde 8.3 iken kadınlarda 3.8’dir. Gayrimüslim erkeklerde okuryazarlık oranı 12.2’dir, kadınlarda 5.1’dir. Osmanlı sanayiinin gelişimi ve yetersizliği hakkında da ayrıntılı bilgiler veren Güran, Tanzimat’ın yok sanılan iktisadi zihniyetini ve politikalarını şöyle anlatıyor: “Ülkenin iktisadi kaynakları üzerinde belirli bir kontrol gücüne ulaşmış olan Tanzimat yönetimi, bu gücünü kullanarak iktisadi gelişmeyi ve ülkenin zenginleşmesini sağlama gayretlerine girişmiştir. Devlet organlarının karar ve uygulamalarına açık bir şekilde yansıyan ve 'imar-ı mülk' (ülkenin imarı) olarak ifade edilen bu politika, mali olduğu kadar iktisadi düşünceleri de içeriyor  ve ekonominin her sektöründe kendini hissettiriyordu.” Güran’ın bu değerli eseri Tanzimat ve Osmanlı modernleşmesi hakkında en önemli kaynaklardan biridir.